Forma zabezpieczenia

W pierwszej kolejności należy wyjaśnić czym jest zastaw i jakie są jego rodzaje. Zastaw to ograniczone prawo rzeczowe, które przyznaje osobie trzeciej określone prawa w odniesieniu do rzeczy lub praw zbywalnych. Zastaw pełni funkcję zabezpieczenia wierzytelności na cudzych rzeczach lub prawach zbywalnych. Istotą zastawu jest ochrona wierzytelności wierzyciela (zastawnika) poprzez przyznanie wierzycielowi prawa do dochodzenia zaspokojenia z przedmiotu zastawu niezależnie od tego, czyją jest własnością. Rzeczowy charakter zastawu powoduje, że wierzyciel ma pierwszeństwo przed wierzycielami osobistymi dłużnika.

Wprawdzie udziały nie mają fizycznej postaci i nie są rzeczami, ale są prawami zbywalnymi, zatem mogą być przedmiotem zabezpieczenia w postaci zastawu. Zastaw jest skuteczny zarówno wobec samego wspólnika jak i wobec osób trzecich, które zobowiązane są respektować ewentualne ograniczenia wynikające z obciążenia udziałów zastawem. Zastaw może być zwykły, uregulowany przepisami kodeksu cywilnego, albo rejestrowy, którego zasady określają przepisy ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów.

Ustanowienie zastawu

Dla ważnego ustanowienia zastawu zwykłego konieczne jest zachowanie formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, z kolei ustanowienie zastawu rejestrowego wymaga co najmniej zwykłej formy pisemnej. Ustanowienie zastawu należy wpisać do księgi udziałów, zaktualizować listę wspólników i przekazać ją do KRS. W przypadku zastawu rejestrowego, dodatkowo wykonać należy obowiązki wynikające z ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, tj. w szczególności należy uzyskać wpis zastawu w rejestrze zastawów.

Należy pamiętać, że na etapie formułowania postanowień umowy spółki z o.o. jej wspólnicy mogą ograniczyć prawo do obciążania udziałów (ustanawiania zastawu) np. poprzez ustanowienie wymogu uzyskania uprzedniej zgody jednego z organów spółki z o.o. W związku z powyższym wierzyciel, który rozważa zabezpieczenie swojej wierzytelności w drodze zawarcia umowy zastawniczej dotyczącej udziałów w sp. z o.o. ze swoim dłużnikiem – wspólnikiem sp. z o.o., powinien w pierwszej kolejności zapoznać się z umową spółki, której udziały mają być obciążone na jego rzecz. Jeżeli okaże się, że ustanowienie zastawu wymaga zgody organu spółki lub innego uprawnionego podmiotu, to powinien żądać od swojego dłużnika przedstawienie takiej zgody jeszcze przed zawarciem umowy.

Uprawnienia wspólnika oraz zastawnika

Ustanowienie zastawu może pociągać ze sobą zmiany w zasadach wykonywania praw udziałowych przez wspólnika. Co istotne ustanowienie zastawu nie powoduje, że wspólnik, którego udziały zostały obciążone tym zabezpieczeniem, automatycznie traci prawo głosu z zastawionych udziałów. Jest to jednak możliwe, o ile spełnione zostały określone warunki, tj. umowa spółki przewiduje możliwość wykonywania prawa głosu przez zastawnika a prawo i zasady wykonywania głosu zostały uzgodnione w umowie zastawniczej. Zasadą jest, że wspólnik nie traci prawa do zaskarżania uchwał, a zastawnik go nie uzyskuje. Odwrotna sytuacja zachodzi wtedy, gdy umowa zastawnicza przewiduje możliwość wykonywania prawa głosu przez zastawnika. Wówczas to zastawnik, a nie wspólnik, będzie uprawniony do zaskarżania uchwał. Kluczowe znaczenie mają konsekwencje dotyczące dywidendy. Otóż wyjściową zasadą jest, że udział w zysku spółki – mimo ustanowienia zastawu – należy się wspólnikowi a nie zastawnikowi. Co ważne, powyższa zasada może być zmodyfikowana przez umowę zastawniczą. Dopuszczalna jest zatem sytuacja, w której to zastawnik ma prawo do dywidendy.

Zbycie obciążonych udziałów

Udziały obciążone zastawem mogą być zbywane, tj. np. darowane lub sprzedawane. Zbycie obciążonego udziału nie powoduje wygaśnięcia zastawu. Zastaw istnieje dalej mimo zmiany osoby wspólnika. Wyjątkowo zbycie może nie być dopuszczalne w przypadku udziałów stanowiących przedmiot zastawu rejestrowego. Wówczas zbycie udziałów wbrew zakazowi obarczone będzie sankcją nieważności, chyba że nabywca nie wiedział i nie mógł wiedzieć o zakazie zbywania obciążonych udziałów.

Zaspokojenie wierzyciela

Sposób w jaki wierzyciel (zastawnik) może zaspokoić się z udziałów wspólnika (zastawcy) zależy w dużej mierze od rodzaju zastawu. Zarówno w przypadku zastawu zwykłego jak i zastawu rejestrowego standardowym sposobem będzie procedura sądowa, tj. kolejno: złożenie pozwu, uzyskanie wyroku zasądzającego, nadanie mu klauzuli wykonalności i skierowanie tytułu wykonawczego do komornika sądowego, który dokona zajęcia udziałów, ich wyceny i sprzedaży. Jak w większości postępowań sądowych należy liczyć się z kosztami, przewlekłością procesu i niepewnością wygranej.

W przypadku zastawu rejestrowego istnieje sposób, aby ww. uciążliwości ograniczyć. Zgodnie z regulacjami ustawowymi umowa zastawnicza może przewidywać zaspokojenie zastawnika przez przejęcie przez niego na własność przedmiotu zastawu rejestrowego, jeżeli przedmiotem zastawu rejestrowego są m.in. prawa, czyli udziały, a strony w umowie zastawniczej ściśle oznaczyły wartość przedmiotu zastawu albo określiły sposób ustalenia jego wartości dla zaspokojenia zastawnika. Powyższe oznacza, że pod warunkiem wprowadzenia kilku postanowień do umowy zastawniczej, wierzyciel – w razie braku dobrowolnego uregulowania wierzytelności przez wspólnika – będzie miał możliwość przejąć jego udziały na podstawie oświadczenia, bez konieczności wszczynania długotrwałego procesu sądowego i egzekucji komorniczej.

Podsumowując: zastaw na udziałach może ograniczać ale nie wyłącza uprawnień wspólnika. Rodzaj ograniczeń i ich stopień określa umowa zastawnicza. Z perspektywy wierzyciela – z uwagi na możliwe łatwiejsze zaspokojenie swoich wierzytelności – korzystniejsze jest obciążenie udziału zastawem rejestrowym.