Istota umorzenia

Umorzenie udziału prowadzi do unicestwienia udziału, co oznacza, że wskutek umorzenia udział przestaje istnieć a związane z nim prawa wygasają. W przypadku przywilejów osobistych nadanych danemu wspólnikowi wygasną one, jeżeli umorzeniu ulegną wszystkie udziały, które ma on w spółce. Jeżeli w spółce istnieją tylko udziały niepodzielne, to umorzeniu może ulec jedynie cały udział. Częściowe umorzenie udziału jest możliwe tylko w spółce z o.o., w której ustanowiono udziały podzielne.

Można wyodrębnić trzy rodzaje umorzenia: (1) dobrowolne, tj. za zgodą wspólnika, którego udziałów dotyczy umorzenie, (2) przymusowe, tj. bez zgody wspólnika, którego udziałów dotyczy umorzenie, (3) automatyczne, tj. następujące pod warunkiem zaistnienia zdarzenia opisanego w umowie sp. z o.o.

Umorzenie dobrowolne

Dla przeprowadzenia dobrowolnego umorzenia udziałów niezbędne jest łączne zaistnienie następujących przesłanek: (1) obowiązywanie postanowień w umowie spółki pozwalających na dobrowolne umorzenie udziałów, (2) wyrażenie zgody przez wspólnika, którego udziały mają być umorzone, (3) podjęcie przez zgromadzenie wspólników uchwały o umorzeniu udziałów oraz (4) zawarcie umowy nabycia udziałów przeznaczonych do umorzenia między spółką a wspólnikiem. Zarówno w sytuacji, gdy udziały są dobrowolnie umarzane z czystego zysku, jak i w sytuacji, gdy umorzenie jest nieodpłatne, skutek prawny umorzenia nastąpi z chwilą nabycia udziałów przez spółkę (dopuszczalne jest inne określenie chwili umorzenia udziałów zarówno w treści umowy spółki jak i w samej uchwale zgromadzenia o umorzeniu udziałów). Jeżeli jednak umorzenie udziałów następuje w drodze obniżenia kapitału zakładowego, to umorzenie dojdzie do skutku dopiero z chwilą wpisu do KRS uchwały zmieniającej umowę spółki w zakresie obniżenia kapitału zakładowego.

Umorzenie przymusowe

Przepisy nie wskazują okoliczności stanowiących przyczyny umorzenia przymusowego. W tym zakresie wspólnicy mają swobodę przy czym przesłanki przymusowego umorzenia powinny być precyzyjnie określone w umowie spółki, to jest w taki sposób, aby wykluczyć uznaniowość zgromadzenia wspólników przy ich ustalaniu. Mogą to być zarówno okoliczności dotyczące samego wspólnika, jak i leżące po stronie spółki. W praktyce często umorzenie przymusowe ma charakter sankcji i stanowi odpowiedź na określone zawinienie wspólnika, np. ujawnienie tajemnicy przedsiębiorstwa spółki. Umorzenie udziałów stanowi wówczas instrument, który pozwala na usunięcie ze spółki niechcianego wspólnika.

Standardowy tryb w jakim odbywa się przymusowe umorzenie udziałów wyznaczają przepisy k.s.h., przy czym wspólnicy mogą modyfikować go według swojego uznania. Jeżeli umowa nie zawiera odmiennych postanowień, to zastosowanie znajdą uregulowania kodeksowe. Pierwszą przesłanką umorzenia przymusowego jest zajście zdarzenia, które umowa spółki definiuje jako przyczynę umorzenia udziału. Gdy takie zdarzenie będzie miało miejsce, to kolejnym krokiem jest podjęcie przez zgromadzenie wspólników uchwały o umorzeniu udziałów, w której należy wskazać podstawę prawą umorzenia i wysokość wynagrodzenia przysługującego wspólnikowi za umarzane udziały. Wynagrodzenie za przymusowo umarzane udziały nie może być niższe od wartości przypadających na udział aktywów netto, wykazanych w sprawozdaniu finansowym za ostatni rok obrotowy, pomniejszonych o kwotę przeznaczoną do podziału między wspólników. Wyjątkowo, tylko za zgodą wspólnika, umorzenie udziałów może nastąpić bez wynagrodzenia. Uchwała w sprawie umorzenia przymusowego udziałów powinna zawierać również uzasadnienie.
Jeżeli przymusowe umorzenie udziałów następuje z czystego zysku, to skutek umorzenia następuje z chwilą podjęcia uchwały zgromadzenia wspólników (chyba że uchwała wskazuje na inny moment). Jeżeli jednak umorzenie udziałów następuje w drodze obniżenia kapitału zakładowego, to umorzenie dojdzie do skutku dopiero z chwilą wpisu do KRS uchwały zmieniającej umowę spółki w zakresie obniżenia kapitału zakładowego.

Umorzenie automatyczne

Umowa spółki może stanowić, że udział ulega umorzeniu w razie ziszczenia się określonego zdarzenia bez powzięcia uchwały zgromadzenia wspólników. Mamy wówczas do czynienia z umorzeniem przymusowym. Zdarzenie takie musi być opisane w umowie spółki na tyle szczegółowo i wyczerpująco, aby możliwe było obiektywne stwierdzenie jego nastąpienia. W przypadku zaistnienia takiego określonego w umowie spółki zdarzenia, zarząd sp. z o.o. powinien niezwłocznie powziąć uchwałę o obniżeniu kapitału zakładowego. Obniżenie kapitału zakładowego nie jest wymagane jeżeli umorzenie udziałów następuje z czystego zysku. Umowa spółki powinna również wskazywać sposób ustalenia wynagrodzenia za automatycznie umorzony udział, w tym wynagrodzenie minimalne. Umorzenie udziałów w wariancie automatycznym następuje z mocy prawa z chwilą wystąpienia zdarzenia opisanego umową, pod warunkiem, że wynagrodzenie wypłacane jest z czystego zysku. Jeżeli udziały nie są umarzane z czystego zysku, ale w drodze obniżenia kapitału zakładowego, to umorzenie nastąpi dopiero z chwilą wpisu do KRS uchwały zmieniającej umowę spółki w zakresie obniżenia kapitału zakładowego.

Niezależnie od sposobu umorzenia, niezwłocznie po umorzeniu udziałów, zarząd zobowiązany jest dokonać odpowiedniego wpisu do księgi udziałów.