Sprzedaż udziałów, jako forma zbycia (obok np. darowizny, zamiany, czy przeniesienia własności tytułem wynagrodzenia) stanowi jeden ze sposobów rozporządzenia prawem udziałowym przysługującym wspólnikowi w sp. z o.o. Innymi sposobami rozporządzenia udziałem jest zastawienie udziału lub ustanowienie na nim prawa użytkowania. Każda forma rozporządzenia udziałów, w tym jego sprzedaż, może podlegać ograniczeniom.

Umowne ograniczenie sprzedaży udziałów

Umowa spółki może uzależnić zbycie udziału, w tym jego sprzedaż, od zezwolenia spółki bądź w inny sposób ograniczyć. Ograniczenie w sprzedaży udziałów może zatem wynikać wyłącznie z umowy spółki i być ustanowione już na etapie zawiązywania spółki bądź w ramach postanowień wprowadzanych do obowiązującej już umowy spółki z o.o. Sposobów w jaki wspólnicy mogą ograniczyć obrót udziałami jest wiele i w głównej mierze to od ich potrzeby i pomysłu zależy to w jaki sposób zostaną one zdefiniowane. Mamy w tym przypadku do czynienia z otwartym katalogiem ograniczeń. Przepisy przewidują bowiem tylko jeden przykładowy sposób, tj. uzależnienie zbycia udziału od zgody spółki. Umowne ograniczenia mogą dotyczyć wszystkich lub tylko niektórych udziałów wskazanych w umowie, przy czym jeżeli umowa przewidywać będzie takie zróżnicowanie, to jej postanowienia powinny precyzyjnie określać, których z udziałów dotyczą ograniczenia. Najczęściej spotykane w praktyce sposoby ograniczenia sprzedaży udziałów to ustanowienie prawa pierwokupu lub prawa pierwszeństwa zakupu udziałów na rzecz wspólników, przyznanie danej osobie lub organowi prawa do wskazania osoby kupującego lub kręgu potencjalnych kupujących, zakaz sprzedaży udziałów przez określony czas, uzależnienie możliwości sprzedaży udziałów od nadejścia oznaczonego terminu albo warunku, wprowadzenie wymagania odnośnie do osoby nabywcy (dopuszczenie sprzedaży udziałów tylko na rzecz wskazanej w umowie osoby, uzależnienie możliwości sprzedaży od cech osobistych kupującego, np. wykształcenie, doświadczenie zawodowe, posiadanie zezwoleń), wprowadzenie zakazu sprzedaży udziałów na rzecz osób należących do określonego kręgu (np. zakaz sprzedaży udziałów osobom karanym, konkurentom spółki).

Jak wynika z powyższych przykładów umowa spółki może w dużym stopniu ograniczać możliwość sprzedaży udziałów, tym bardziej, że może przewidywać więcej niż jeden taki sposób. Należy jednak pamiętać, że nie jest dozwolone, aby umową spółki całkowicie uniemożliwić wspólnikom sprzedaż ich udziałów. Wspólnik powinien mieć realną możliwość wyjścia ze spółki. Jeżeli zatem treść umowy spółki powoduje, że sprzedaż udziałów jest faktycznie niemożliwa, to takie postanowienia mogą być kwestionowane przez wspólnika jako nieważne. Podobnie za niedopuszczalne uznaje się postanowienia, które w praktyce wyłączają obrót udziałami przez ustanowienie warunków nieopłacalnych lub niemożliwych do przyjęcia. Warto mieć na uwadze także rozwiązanie równoległe, tj. zawarcie między wspólnikami porozumienia, na podstawie którego zobowiążą się do powstrzymywania się od sprzedaży udziałów, np. przez określony czas albo na rzecz określonych osób. Należy pamiętać, że takie zobowiązanie złożone poza umową spółki nie będzie powodować, że w razie jego niedochowania – sprzedaż udziałów będzie nieskuteczna. Jeżeli wspólnik, wbrew swojemu obowiązkowi wynikającemu z takiego porozumienia, sprzeda udziały, to co najwyżej może liczyć się z odpowiedzialnością odszkodowawczą wobec pozostałych stron porozumienia. Nabywca udziałów nie musi jednak obawiać się, że jego status wspólnika, wynikający z nowo zakupionych udziałów, będzie w związku z tym kwestionowany.

Ustawowe ograniczenie zbywalności udziałów

Przepisy kodeksowe przewidują dodatkowe, szczególne rozwiązanie ograniczające sprzedaż udziałów. Zgodnie z nim zbycie udziału, z którym jest związany obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych, może nastąpić jedynie za zgodą spółki, chyba że umowa spółki stanowi inaczej. Powyższy zakaz będzie zatem wiązał wspólników tylko wtedy, gdy nie postanowią w umowie spółki inaczej.

Zakaz sprzedaży udziałów przed wpisem do rejestru

Rozporządzenie udziałem dokonane przed wpisem spółki kapitałowej do rejestru albo przed zarejestrowaniem podwyższenia kapitału zakładowego jest nieważne. Z tej kodeksowej zasady wynika ograniczenie w sprzedaży udziałów na etapie między zawiązaniem spółki a jej wpisem do rejestru oraz – w odniesieniu do nowo tworzonych udziałów – na etapie między uchwałą o podwyższeniu kapitału zakładowego a wpisem nowej wysokości kapitału zakładowego do rejestru przedsiębiorców. Zakaz obrotu takimi udziałami, w szczególności ich sprzedaż, wynika z konstytutywnego charakteru wpis do KRS rejestracji spółki i podwyższenia kapitału, co powoduje, że na ww. etapach udziały jako przedmiot ewentualnej sprzedaży jeszcze nie istnieją. Nie można zatem skutecznie sprzedać ekspektatywy prawa udziałowego w sp. z o.o. – inaczej niż w przypadku prawa do nieruchomości