Odpowiedź na tytułowe pytanie jest twierdząca: niepełnoletni, a precyzyjniej: małoletni (zgodnie z terminologią prawa cywilnego), mogą posiadać udziały w spółce z o.o. Oczywiście byłoby czymś niecodziennym, gdyby sprawa nie była bardziej zniuansowana.

Nabycie udziałów w drodze dziedziczenia

Sytuacja, w której dziecko staje się wspólnikiem spółki z o.o., najczęściej zachodzi wskutek dziedziczenia po zmarłym udziałowcu. W przypadku, gdy spadkobiercą jest osoba małoletnia, tj. poniżej 18 roku życia, jej prawa i obowiązki wynikające z udziałów wykonuje przedstawiciel ustawowy: przeważnie rodzice, ewentualnie opiekun wskazany przez sąd opiekuńczy. Co istotne z punktu widzenia funkcjonowania spółki: przedstawiciel ustawowy ma prawo samodzielnie wykonywać prawa udziałowe małoletniego jedynie w zakresie czynności zwykłego zarządu. Dla dokonania czynności wykraczających poza ten zakres przedstawiciel ustawowy zobligowany jest pozyskać uprzednią zgodę sądu opiekuńczego. Czynność, dla której pozyskiwane jest zezwolenie, będzie mogła zostać dokonana dopiero po uprawomocnieniu się postanowienia sądu. W przypadku dokonania czynności bez uzyskania uprzedniej zgody sądu będzie ona nieważna i nie będzie wywoływać żadnych skutków prawnych.

Tutaj pojawia się pytanie: które z czynności traktować jako wymagające zgody sądu? W ramach spółki z o.o. niewątpliwie za takie czynności należy uznać wszelkie czynności dotykające sytuacji majątkowej małoletniego wspólnika, w szczególności generujące po jego stronie zobowiązania. Za wykraczające poza zakres zwykłego zarządu należy traktować np. zobowiązanie do powtarzających się świadczeń, sprzedaż bądź zastawienie udziałów, głosowanie nad uchwałą w sprawie podziału zysku lub pokrycia straty.

W praktyce bardzo często wspólnicy podejmujący wspólne przedsięwzięcie w ramach spółki z o.o., w celu uniknięcia destabilizacji prowadzonego biznesu, wprowadzają do postanowień umowy spółki postanowienia przewidujące ograniczenia dotyczące dziedziczenia udziałów. W takim przypadku osoby, które dziedziczyłyby udziały, gdyby nie ograniczenie umowne, podlegają spłacie przez pozostałych wspólników lub inny podmiot, który wstępując do spółki nabywa udziały w miejsce spadkobierców zmarłego wspólnika. Umowa spółki z o.o. nierzadko przewiduje także, że udziały zmarłego wspólnika ulegają automatycznemu umorzeniu – w takim przypadku spadkobiercom przysługuje wobec samej spółki roszczenie o wynagrodzenie za umorzone udziały.
Odmiennie sytuacja będzie kształtować się w rodzinnej spółce, w której z reguły nie ma powodów dla wprowadzania do umowy regulacji wyłączających ze spółki spadkobierców bądź przewidujących umorzenie udziałów zmarłego wspólnika.

W związku z powyższym warto już na etapie zakładania spółki zastanowić się nad wyłączeniem możliwości wstąpienia do spółki małoletnich spadkobierców. W przeciwnym razie wspólnicy będą zmuszeni liczyć się z ryzykiem paraliżu decyzyjnego spółki spowodowanego koniecznością działania w imieniu małoletniego wspólnika przez przedstawiciela ustawowego oraz pozyskiwania zgód sądu opiekuńczego na czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu. Dodatkowym problemem może okazać się praktyczna trudność w ustaleniu przez przedstawiciela ustawowego, czy w danym przypadku konkretna czynność wykracza poza ten zakres i w konsekwencji wymaga zgody sądu.

Z uwagi skutek nieważności czynności prawnych dokonanych bez sądowego upoważnienia wspomniane wątpliwości mogą skutkować każdorazowym zwracaniem się do sądu z wnioskiem o zgodę, co dodatkowo może komplikować funkcjonowanie spółki. W związku z powyższym warto działać zapobiegawczo i o ile nie działa się w ramach rodzinnego przedsięwzięcia należy mieć na uwadze możliwość zawarcia w umowie spółki postanowień wyłączających udział w spółce małoletnich wspólników.

Nabycie udziałów w drodze umowy

W praktyce nierzadka jest sytuacja, w której niepełnoletni nabywa udziały w ramach umowy darowizny (najczęściej zawartej z najbliższymi członkami rodziny). W takim przypadku nie jest wymagane zezwolenie sądu opiekuńczego ani udział kuratora, skoro umowa darowizny nie generuje po stronie małoletniego żadnych zobowiązań. Co ważne: małoletni powyżej 13 roku życia nie musi uzyskiwać zgody przedstawiciela ustawowego na zawarcie umowy darowizny, na podstawie której otrzymuje udziały. Ponadto w takim przypadku umowa darowizny zwolniona jest od obowiązku pozyskania zgody sądu opiekuńczego.

Wyjątkowo rzadkim, w zasadzie teoretycznym, przypadkiem jest z kolei zawiązanie spółki przez dziecko. Dla dokonania takiej czynności konieczne będzie zarówno pozyskanie zezwolenia sądu opiekuńczego przez przedstawiciela ustawowego a ponadto – jeżeli spółka ma być zawiązywana z przedstawicielami ustawowymi (np. z rodzicami) – zgoda kuratora i jego czynny udział jako przedstawiciela małoletniego w postępowaniu sądowym w sprawie o zezwolenie sądu na zawiązanie spółki (żaden z rodziców nie może reprezentować dziecka przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka albo że dotyczy należnych dziecku od drugiego z rodziców środków utrzymania i wychowania).

W każdej z tych sytuacji, w której do spółki wstępuje małoletni wspólnik, zastosowanie znajdą wskazane powyżej zasady działania przez przedstawiciela ustawowego oraz zaangażowania sądu opiekuńczego a nawet kuratora.